Ήταν ο Σαίξπηρ μορφωμένος;

Αφορμή για τούτες τις γραμμές στάθηκε μια ενδιαφέρουσα αναφορά για τον Σαίξπηρ, που έγινε σε πρόσφατο ένθετο του «ΕΡΜΗ». Αναφορά δηλαδή σε διάφορους Σαιξπηρολόγους, που μας ταλανίζουν με τις ανοησίες τους. Ότι δηλαδή πολύ λίγα ξέρουμε για τον Άγγλο ποιητή, ότι ίσως κάποιος άλλος να έγραψε τα υπέροχα έργα, που ήταν σπουδαγμένος και ευγενής, πράγματα που δεν υπήρχαν στον Σαίξπηρ του οποίου, όπως έλεγαν, ούτε η καταγωγή ούτε η μόρφωσή του ήταν τέτοια (;) έτσι ώστε να δικαιολογούν τη μεγάλη αξία του έργου, του αποδιδόμενου σ’ αυτόν τον περίφημο θεατρικό συγγραφέα.
Πράγματι γνωρίζουμε λίγα για τη ζωή του Σαίξπηρ. Σταχυολογούμε μερικά:
* Ο πατέρας του είχε ξεπέσει οικονομικά και κοινωνικά , ο δε γιος του τον βοήθησε για κάποιο διάστημα κάνοντάς του θελήματα.
* στα δέκα οχτώ του χρόνια (1582) παντρεύεται μια γυναίκα, την Άννα, που ήταν κοντοχωριανή του αλλά και δέκα χρόνια μεγαλύτερη, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά.
* κάπου εκεί, λίγο μετά τη γέννηση των παιδιών του, άφησε το Στράτφορντ όπου ζούσε και πήγε πεζός στο Λονδίνο, που την περίοδο αυτή άρχισε να απελευθερώνεται από τα μεσαιωνικά κοινωνικά δεσμά του.
* ασχολιόταν με το θέατρο, θεατρίνος, έχοντας πολυτάραχες σχέσεις με κάθε λογής ανθρώπους.
* την περίοδο της επιδημίας πανούκλας (1592), άφησε το Λονδίνο για να γλυτώσει τη ζωή του και περιπλανήθηκε για αρκετό καιρό στην επαρχία.
* συνιδιοκτήτης του περίφημου θεάτρου «σφαίρα» (1598)
* η βασίλισσα Ελισάβετ τον βοήθησε πολύ στην καριέρα του (αυλικές παραστάσεις, περιοδείες στην επαρχία και άλλα).
* λίγες εβδομάδες πριν το θάνατο της Ελισάβετ (1603) ο Σαίξπηρ, με το θίασο του λόρδου Αρχιθαλαμηπόλου, έπαιξε για χάρη της βασίλισσας, μετά από την εκφρασμένη επιθυμία της.
* σώζονται νομικά έγγραφα (γάμοι, βαφτίσια παιδιών, αναφορές άλλων σε αυτόν κ.λ.π.)
Θα μπορούσαμε να απαριθμήσουμε και πολλά άλλα για τη ζωή του, αλλά δεν είναι ανάγκη.
Θεωρώ όμως αναγκαίο, για όποιον θέλει να μελετήσει το έργο του Σαίξπηρ, να έχει πρώτα υπόψη του τα ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά, γεωπολιτικά κ.λ.π. γεγονότα εκείνης της εποχής, όπως:
* η βία ήταν στοιχείο της ζωής στην Αγγλία κατά τον 16ο αιώνα.
* σε όλο αυτό το διάστημα δέσποζε η μορφή της βασίλισσας Ελισάβετ, μιας διορατικής προσωπικότητας, και όχι μόνο.
* την περίοδο αυτή η Αγγλία γίνεται μεγάλη δύναμη, υποσκελίζοντας τη Γαλλία και Ισπανία μετά την καταστροφή της ισπανικής αρμάδας (1588) στα στενά της Μάγχης.
* ένα χρόνο πριν (1587) αποκεφαλίζεται από τους Άγγλους προτεστάντες η ωραία Μαρία Στιούαρτ, καθολική βασίλισσα της Σκωτίας και εξαδέλφη της Ελισάβετ.
* αναπτύσσεται και οργανώνεται, υπό την κάλυψη του στέμματος, η πειρατεία, όπως και η κατασκοπεία σε επαγγελματική πλέον βάση (Ντρέικ).
* η άνοδος του ευνοουμένου της Ελισάβετ κόμη του Έσσεξ, η ανταρσία του, αλλά και η πτώση του (αποκεφαλισμός 1601).
* η διαδοχή στο θρόνο, μετά το θάνατο της βασίλισσας, του προτεστάντη Ιάκωβου, γιου της Μαρίας Στιούαρτ ( οι εγγλέζοι, πρώτα σου σκοτώνουν τη μάννα και μετά σε κάνουν βασιλιά τους )
* ο προτεσταντισμός γίνεται καθεστώς πλέον στην Αγγλία.
* Ο Σαίξπηρ ήταν τυχερός που βρέθηκε στην Αγγλία την εποχή εκείνη, αν λάβουμε υπόψη πως το πρώτο επαγγελματικό θέατρο άνοιξε στο Λονδίνο το 1576, όταν εκείνος έφτασε εκεί περπατώντας από το Στράτφορντ το 1587, και όταν λίγα χρόνια μετά το θάνατό του οι πουριτανοί έκλεισαν τα θέατρα της Αγγλ.ίας.
Για την απαρίθμηση των γεγονότων της εποχής εκείνης χρειάζονται πολλοί τόμοι βιβλίων που θα τα συμπεριλάβουν, γι αυτό αρκεστήκαμε σε μερικά.
Όλα αυτά όμως σημάδεψαν τη ζωή και το έργο του Σαίξπηρ.
Γιατί όμως δεν υπάρχουν περισσότερα (;) στοιχεία για τη ζωή του;
Πιστεύω πως λόγοι μπορεί να υπάρχουν πολλοί. Χωρίς να είμαι ειδικός μελετητής της ζωής και του έργου του Σαίξπηρ, η δική μου δόκηση λέει τα εξής:
* την περίοδο που ο Σαίξπηρ άρχισε να ασχολείται με το θέατρο, ο συντηρητικός καθολικισμός είχε υπό διωγμό τους θεατρίνους και τα θέατρα, διότι μόλυναν τα χρηστά ήθη και άλλα παρόμοια. Έτσι ένας θεατρίνος, λογικό ήταν να προσέχει πολύ τη συμπεριφορά του και τις κινήσεις του για να μη δίνει στόχο σε αυτούς τους οπισθοδρομικούς και επικίνδυνους κύκλους της κοινωνίας.
* ο ποιητής και γενικά όποιος αποφασίσει να γράψει κάτι σοβαρό, όσο κοινωνικός και αν είναι, θα αναγκαστεί να κλειστεί στο σπίτι του, για να συγκεντρωθεί, να φανταστεί, να παράξει. Γιατί πάντα, και τότε και πριν και μετά, ο ποιητής είναι τελικά ένας μοναχικός και ευαίσθητος άνθρωπος. Μπορεί να κλειστεί για μέρες στο ησυχαστήριό του και να γράφει, χωρίς να έρθει σε επαφή με κανέναν.
* είναι γνωστό και εύκολα διαπιστώσιμο, πως ο Σαίξπηρ είχε μελετήσει τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων και οπωσδήποτε αυτά των τραγικών συγγραφέων, στοιχεία των οποίων βρίσκουμε στα έργα του.
*όσο για τις πολλές γνώσεις που πιστεύουν πως είχε ο ποιητής, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει Τόσα γεγονότα, τόσες περιπλανήσεις μπορεί να προσφέρουν σε έναν ευφυή άνθρωπο που παρατηρεί και επεξεργάζεται, έναν άνθρωπο με διανοητική περιέργεια, όχι μόνο ένα, αλλά πολλά πτυχία.
Ο Σαίξπηρ έζησε πολλά και έμαθε πολλά από τη ζωή. Απέκτησε εμπειρίες και βιώματα. Ανέπτυξε δημιουργική φαντασία και καλλιέργησε συνδυαστική ευρηματικότητα. Και όλα αυτά, τα μετέφερε με ζηλευτή επιτυχία στο χαρτί. Και ας μην ήταν γιος ευγενών, και ας μην είχε τη μόρφωση που πολλοί πίστευαν πως θα έπρεπε να έχει.
Απέδειξε πως και ο γόνος του αγρότη ή του εργάτη ή του εμπόρου και γενικά κάθε ταπεινού μπορεί, εφόσον έχει ταλέντο, να δημιουργήσει υπέροχα πράγματα.
Θα κλείσω τις σκέψεις μου με μια μικρή ιστορία.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, βρέθηκα στην Ακρόπολη μαζί με μαθητές Γυμνασίου, στα πλαίσια του προγράμματος μιας οργανωμένης εκδρομής.
Εκεί έτυχε να έχουμε ξεναγό μια κυρία αμόρφωτη, επηρμένη και αγενή. Νόμιζε πως αυτή έχει πολλές γνώσεις σε αντίθεση από εμάς που «είμαστε από Επαρχία», αυτή ήταν το κέντρο του κόσμου ενώ οι άλλοι απλώς πάσχιζαν να πάρουν τη θέση της. Ανέλαβε λοιπόν, αυτή η δύστυχη, την ξενάγησή μας.
Σε μια στιγμή, ενώ είμαστε μέσα στο μουσείο, σταμάτησε μπροστά από ένα έκθεμα. Ήταν λίγα κομμάτια μαρμάρου, ό,τι είχε απομείνει από ένα μαρμάρινο βόδι, που η αρχαιολογική σκαπάνη κατόρθωσε να διασώσει, τα οποία είχαν τοποθετηθεί σε ένα πλαίσιο φυσικών διαστάσεων βοδιού, στον τοίχο του μουσείου.
Τότε η ξεναγός αφού κάλεσε τα παιδιά κοντά της, τους ρώτησε να της πούνε τι παριστά το έκθεμα στον τοίχο, τονίζοντας εκ των προτέρων τη σπουδαιότητα μιας τέτοιας σπουδαίας γνώσης. Τα παιδιά αλληλοκοιτάχτηκαν με απορία, ενώ ένας από αυτούς της απάντησε με περισσή φυσικότητα:
- Βόιδι είναι, βόιδι. Φαίνεται από μακρύα.
Η κυρία ξεναγός έδειξε έκπληξη από την απάντηση του μαθητή.
- Μπράβο σου παλικάρι μου, σου αξίζουν συγχαρητήρια για τις γνώσεις σου. Φαίνεται πως έχεις μελετήσει αρχαιολογία.
- Ναι έχω, της απάντησε ο μαθητής με ένα, δήθεν, βαρετό ύφος, ενώ οι άλλοι κάναμε προσπάθεια για να μη γελάσουμε.
Περιττό να σας πω, πως η υπόλοιπη ξενάγηση ήταν ένα έργο για δύο. Η ξεναγός να απευθύνεται συνεχώς προς τον μαθητή, Σώζο τον έλεγαν, για να του ζητά επιβεβαίωση των λόγων της,
“ Έτσι δεν είναι συμφωνείς, τι λες εσύ Σώζο; τον είχε ρημάξει τον άνθρωπο
και ο δεκαπεντάχρονος μαθητής να της απαντά ψύχραιμα, να κουνάει πάνω κάτω ελαφρώς το κεφάλι, με μορφασμούς των ματιών και των χειλιών του ή μικρές λέξεις του τύπου βέβαια, νομίζω, μάλλον, έτσι κ.λ.π, με ύφος σοφιστικέ, πνευματώδες και ολίγο καμακατζίδικο.

Τέλειωσε κάποτε η ξενάγηση κι εμείς αργά το μεσημέρι πήραμε το δρόμο της επιστροφής. Αξίζει να σας πω το τι έγινε μέσα στο λεωφορείο, όπου παίχτηκε το τελευταίο μέρος του δράματος.
Κάποιες ευφάνταστες μαθήτριες που παρίσταναν την ξεναγό, εκθειάζοντας τις ποικίλες γνώσεις του Σώζου, έκαναν στο συμμαθητή τους διάφορες απίθανες ερωτήσεις, ενώ αυτός απαντούσε ετοιμόλογα και με φαντασία, κάνοντάς μας όλους να ξεκαρδιζόμαστε στα γέλια.

Γιατί αυτή η δύστυχη ξεναγός, που ήξερε να κάνει μόνο μια δουλειά και εκείνη λειψή, πίστευε- όπως και οι διάφοροι «ειδικοί» Σαιξπηρολόγοι που προαναφέραμε- ότι πρέπει να έχει ειδικές γνώσεις αρχαιολογίας ίσως και μεταπτυχιακές σπουδές, ένας έξυπνος μαθητής από ένα χωριό του τόπου μας, για να γνωρίζει τα αυταπόδεικτα.
Πως ένας ευφυής και με χιούμορ νέος από κάποιο χωριό της Ζακύνθου, που ζει κάθε μέρα μέσα στη φύση, πρέπει να έχει ξέχωρες γνώσεις αρχαιολογίας, πως πρέπει ίσως να έχει και μεταπτυχιακές σπουδές, για να είναι σε θέση να αναγνωρίσει ένα ζώο ότι είναι βόιδι, άμα δει μόνο την ουρά του ή τη μούρη του.

Θοδωρής Πομόνης
Κ. Γερακαριό
5 Μάη 2010